เมื่อก่อน ไม่ว่าประเทศไหนก็ตาม ยังไม่มีการตั้งเป็นจังหวัดแต่อย่างใด ที่เขมรก็เช่นกัน พื้นที่เป็นที่จังหวัดกำปงธมในปัจจุบัน เรียกว่า "สันตุก" ซึ่งเรียกตามชื่อภูเขาที่อยู่ในพื้นที่นั้น (ศตวรรษที่ 11) ต่อมาก็เปลี่ยนชื่อเป็น "อาสันตุก" ศตวรรษที่ 17 พระเจ้าแผนดินได้จัดให้ออกญาท่านหนึ่งมาปกครอง "อาสันตุก" ออกญาคนดังกล่าวได้เปลี่ยนชื่อจาก "อาสันตุก" เป็น "กำปงสวาย" โดยอาณาเขตของกำปงสวายใหญ่หลวงจนติดกับลาว (กินพื้นที่ทั้งหมดของจังหวัดพระวิหารปัจจุบันทั้งหมด) ตรงนี้ทำให้นึกถึงปราสาทหนึ่งในจังหวัดพระวิหารปัจจุบันคือ "พระขรรค์กำปงสวาย" ซึ่งเป็นที่ซ่อนพระกายของพระบาทชัยวรมันที่ 7 และมีอีกชื่ออำเภอหนึ่งคือ "วารีแซน" น่าจะเป็นอำเภอ "สตึงแซน" ในปัจจุบัน
ในกำปงสวาย มีชาติพันธุ์หนึ่งเรียกว่า "กวย" หรือ "กูย" เป็นคนมีทักษะด้านการตีเหล็กเป็นอย่างมาก พวกเขาสามารถตีเหล็กทำเป็นอุปกรณ์ต่างๆ ได้อย่างดีเยี่ยม โดยเฉพาะดาบ ที่มีคุณภาพ ชื่อเสียงมากกว่าที่อื่นๆ จนเป็นที่ยอมรับจากทั่วทุกสารทิศ...ต่อมา ในสมัยฝรั่งเศษ ได้เริ่มจัดตั้งจังหวัดให้กัมพูชา (ค.ศ.1907) กำปงสวาย ก็เป็นหนึ่งในหลายพื้นที่ที่ต้องจัดเป็นจังหวัด โดยฝรั่งเศษตั้งชื่อตามที่ชาวบ้านเรียก ซึ่งตอนนั้น ชาวบ้านเรียกตรงที่มีท่าน้ำนั้นว่า "กำปงปั๊วะธม" หมายถึง "ท่าน้ำงูใหญ่" โดยชาวบ้านบอกว่า พบเห็นงูตัวใหญ่เป็นประจำ โดยเฉพาะในวันพระ ก็เลยเรียกว่า "กำปงปั๊วะธม" หรือ "ท่าน้ำงูใหญ่" ต่อมาก็เหลือแค่ "กำปงธม" หรือ "ท่าน้ำใหญ่" คำว่า "งู" ก็หายไปเลย... ตรงนี้ ถ้าใครเคยอ่านประวัตหลวงปูู่สรวง จะเห็นว่า มีตอนหนึ่งที่กล่าวถึงงูตัวใหญ่ที่อยู่ตรงท่าน้ำด้วย...
ฉะนั้น เพื่อระลึกถึงความศักดิ์สิทธิ์ ชื่อเสียงอันโด่งดังของดาบเหล็กชาวกวยสมัยก่อน (ตอนที่เรียกพื้นที่ตรงนี้ว่า กำปงสวาย ก่อนเปลี่ยนมาเป็น กำปงธม) จึงมีการสร้างเป็นอนุสาวรีย์ขึ้น และพีธีงานเกี่ยวกับดาบเหล็กดังกล่าวก็ยังจัดมาถึงทุกวันนี้ (ดังที่เห็นในภาพ)
Writer : Sut Sorin
